Στην άλλη άκρη της Ελλάδας, στην παραμελημένη Ήπειρο, κάθομαι κάτω από μια γέρικη καστανιά, μέρα με φθινοπωρινή λιακάδα και παιχνιδίζουν οι ηλιαχτίδες πάνω στο αγκαθωτό περίβλημα των καρπών που ωριμάζουν…
Η καστανιά είναι ένα πανάρχαιο δέντρο, όπως αυτό αποδεικνύεται από διάφορα ευρήματα της εποχής του χαλκού. Στην μυθολογία η καστανιά όπως και η καρυδιά, θεωρείτο ιερό δέντρο του Δία και γι΄ αυτό προστατευόταν.
Το ξύλο της είναι πολύ ανθεκτικό και χρησιμοποιείται από τη Ρωμαϊκή εποχή για διάφορες αγροτικές εργασίες. Χρησιμοποιείται επίσης στην επιπλοποιία, στη ναυπηγική και στην κατασκευή βαρελιών.
Τα κάστανα συμβολίζουν την έλευση του χειμώνα. Οι παλαιότεροι εδώ, συνήθιζαν να λένε πως «όταν τρως κάστανα, ξεχνάς τα βάσανα». Στην αρχαιότητα αποτελούσαν εκλεκτή τροφή για Θεούς και ανθρώπους. Ο Θεόφραστος αναφέρει καλλιέργεια καστανιάς τον 3ο π.Χ. αιώνα και οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τα κάστανα ανώτερη τροφή από τα καρύδια, τα αμύγδαλα και τα φουντούκια. Ήταν γνωστά με διάφορα ονόματα όπως «Διός βάλανοι», «Ευβοϊκά κάρυα», «λόπιμα» ή «Σαρδιαναί βάλανοι», αποτελούσαν ένα εκλεκτό συμπλήρωμα στη διατροφή και σε κάποιες περιπτώσεις ένα πλήρες φαγητό. Τόσο στο Βυζάντιο, όσο και αργότερα στον Μεσαίωνα, αποτέλεσαν τη βασική τροφή των φτωχών λαών της Ευρώπης σε περιόδους λιμών και όχι μόνο.
Ελάχιστα έχουν γραφτεί για τις καστανιές και την παραγωγή τους, αλλά και τη συγκομιδή των καρπών. Το άνθος της καστανιάς είναι περίεργο και μοιάζει με θύσανο. Στη θέση των ανθέων προβάλει πρώτα ο μικρός καρπός με το περίεργο αγκαθωτό κάλυμμά του που μοιάζει με πράσινο αχινό. Αυτό το αγκαθερό κέλυφος οι αρχαίοι το έλεγαν εχίνο («εν εχίνω ακανθώδει», λέει ο Θεόφραστος), δηλαδή όπως έλεγαν τον αχινό και τον σκαντζόχοιρο. Στην Αγιάσο της Λέσβου, το λένε «αχνό» (δηλαδή αχινό), ενώ στο Πήλιο το έλεγαν κατσίδα. Ωριμάζοντας το κάλυμμα αλλάζει χρώμα και αποξεραίνεται, προειδοποιώντας για την ωρίμανση. Παλαιότερα οι γυναίκες τίναζαν τα ώριμα κάστανα από τις καστανιές σε σωρούς κάτω από τα δένδρα. Γέμιζαν τους σάκους, τους φόρτωναν στα ζώα και τους μετέφεραν στα χωριά. Εκεί ακολουθούσε το άπλωμα για να στεγνώσουν και ν’ αποφύγουν το μούχλιασμα. Η συγκομιδή σκόρπιζε ενθουσιασμό, ίδιον με εκείνον της εποχής του τρύγου. Στα χωριά έστηναν γλεντάκια και τότε δοκίμαζαν το καινούριο κρασί της νέας σοδειάς.
Η διατροφική τους σύσταση θυμίζει περισσότερο αμυλούχο τρόφιμο, καθώς έχουν σημαντικά χαμηλότερη περιεκτικότητα σε λιπαρά οξέα. Περιέχουν βιταμίνες του συμπλέγματος Β οι οποίες τονώνουν και προστατεύουν το νευρικό και το ανοσοποιητικό μας σύστημα. Περιέχουν επίσης νάτριο, κάλιο, ασβέστιο, μαγνήσιο, φωσφόρο, σίδηρο, ψευδάργυρο συμβάλλοντας στην ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης. Είναι καλή πηγή μονοακόρεστων λιπαρών οξέων, τα οποία βοηθούν στη μείωση της κακής χοληστερόλης. Με τις φυτικές ίνες που περιέχουν βοηθούν στην καλή λειτουργία του εντέρου, αλλά και μας χορταίνουν, και διατηρούν σταθερά τα επίπεδα της γλυκόζης στο αίμα ώστε να μην πεινάμε. Επίσης, έχουν χαμηλό γλυκαιμικό δείκτη που σημαίνει πως μεταβάλουν ομαλά τα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα.
Η καστανιά δίνει και ένα ιδιαίτερο μέλι το οποίο ήταν υποτιμημένο για πολλά χρόνια. Τελευταία όμως έχει βρει τη θέση που του αρμόζει και μαγεύει από την αρχή όποιον το δοκιμάσει. Ο ξεκάθαρος χαρακτήρας του καστανόμελου γοητεύει όλο και περισσότερους, ιδιαίτερα όσους αγαπούν τις έντονες γεύσεις. Το χρώμα του μπορεί να είναι από καφέ έως μαύρο με κοκκινωπές αποχρώσεις. Το άρωμά του είναι δυνατό, ξυλώδες και ιδιαίτερο όπως και η ίδια η καστανιά. Η γεύση του έντονη, πιπεράτη λιγότερο γλυκιά από όσο έχουμε συνηθίσει, ελαφρώς υπόπικρη. Έχει υψηλή διατροφική αξία και σημαντικά χαρακτηριστικά. Είναι πλούσιο σε μία σειρά ιχνοστοιχείων όπως μαγνήσιο, βόριο, σίδηρο, μαγγάνιο και κάλιο. Εχει υψηλή περιεκτικότητα σε υδατάνθρακες κυρίως σε φρουκτόζη κάτι που το κάνει ιδανικό για αθλητές. Επιπλέον έχει μεγάλη περιεκτικότητα σε αντιοξειδωτικά και τανίνες, όμως αυτό που το κάνει να ξεχωρίζει είναι η μεγάλη περιεκτικότητα σε αψηλάφητους κόκκους γύρης στους οποίους οφείλεται η σημαντική θρεπτική αξία και η δυνατή γεύση του.
Δεν έχει μόνο υψηλή διατροφική αξία αλλά και σημαντικές απολυμαντικές και επουλωτικές ιδιότητες, ευεργετικές για το πεπτικό και ουροποιητικό σύστημα. Καταπραΰνει τα συμπτώματα της δυσεντερίας, της γρίπης και του πονόλαιμου. Επιπλέον παρουσιάζει σημαντική αντιμικροβιακή και αντιβακτηριδιακή δράση έναντι μιας πληθώρας μικροοργανισμών όπως ο εντερόκοκκος, ο σταφυλόκοκκος και το ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού. Τέλος βοηθάει στην καλή λειτουργία του κυκλοφορικού και ανοσοποιητικού συστήματος.
Γνωστές πολλές φράσεις που περιέχουν κάστανα. Για έναν αυστηρό άνθρωπο που δεν κάνει χατίρια, λέμε ότι «δεν χαρίζει κάστανα». Μια άλλη γνωστή φράση είναι η «βγάζω τα κάστανα από τη φωτιά», που τη λέμε όταν κάποιος αναλαμβάνει να εκτελέσει μια δύσκολη πράξη από την οποία θα ωφεληθούν άλλοι. Νεότερη, είναι η έκφραση «δεν τρέχει κάστανο», ένδειξη απόλυτης αδιαφορίας ή μη ανησυχίας.
Σε ένα δημοτικό λιανοτράγουδο, διαβάζουμε: «Το κάστανο θέλει κρασί και το καρύδι μέλι, και το κορίτσι φίλημα πουρνό και μεσημέρι.» Πολύ συχνό είναι στη λογοτεχνία και το μοτίβο της παρέας των φίλων που περνούν τα χειμωνιάτικα βράδια με κρασί και κάστανα στη θράκα. Χαρακτηριστικό είναι το ποίημα «Ψυχής ιατρείον» του Στέφανου Δάφνη, απ’ όπου ξεχωρίζω τους παρακάτω στίχους:
Γυναίκα, λέω να βάλουμε κι ένα βαρέλι με κρασί,
που το χειμώνα θα ’ρχονται κι οι φίλοι μας να πιούνε.
(…)
Τη νύχτα, που τα κούτσουρα θα καίν’ στο παραγώνι,
τα κάστανα θα ψήνονται στη θράκα από τη χώρα,
με ρούχα ογρά, που θα μυρίζουν άνεμο και χιόνι,
θάρχονται οι φίλοι μας πιστοί, καλόβολοι, όπως τώρα.
Ζεστασιά, γλυκόπιοτο κρασί, καλοί φίλοι και ψημένα κάστανα.
Ναι, ίσως κάπως έτσι να θεραπεύεται η ψυχή από τα βάσανα…
4.9.2022
