Η Ιστορία δεν είναι απλώς μια συλλογή παλιών ιστοριών, η οποία μας προσφέρεται για να την καταναλώσουμε παθητικά. Η ανάγνωση της Ιστορίας είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από τη μελέτη της και η μελέτη της διαφέρει από την ανάλυσή της. Η διάκριση αυτή είναι ζωτικής σημασίας για να προστατευτούμε από την παραπληροφόρηση και την ιδεολογική χειραγώγηση, ειδικά σε μια εποχή όπου η πρόσβαση στην πληροφορία είναι άμεση, αλλά η ποιότητά της συχνά αμφισβητήσιμη.
Η παθητική πράξη της ανάγνωσης
Η ανάγνωση είναι η πιο απλή και προσβάσιμη μορφή επαφής με το παρελθόν. Διαβάζουμε ένα άρθρο, ένα βιβλίο ή μια ανάρτηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για κάποιο ιστορικό γεγονός. Η διαδικασία αυτή μας ενημερώνει και συχνά μας ψυχαγωγεί, προσφέροντας μια αίσθηση σύνδεσης με το παρελθόν. Ωστόσο, η κατανόηση συχνά παραμένει επιφανειακή. Δεδομένου ότι η ανάγνωση δεν απαιτεί κριτική σκέψη, οι ανακρίβειες, οι παραλείψεις ή οι προκαταλήψεις του συγγραφέα περνούν απαρατήρητες. Ο αναγνώστης γίνεται ένας παθητικός δέκτης μιας αφήγησης, αποδεχόμενος την ως έχει, χωρίς να την αμφισβητεί.
Το απαιτητικό μονοπάτι της μελέτης
Η μελέτη της Ιστορίας είναι ένα πιο απαιτητικό και συστηματικό εγχείρημα. Ο μελετητής δεν αρκείται σε μία μόνο πηγή, αλλά αναζητά και συγκρίνει πολλαπλές. Αυτή η σύγκριση πηγών είναι το θεμέλιο της ιστορικής μελέτης. Ένας μελετητής της Ιστορίας θα αναζητήσει πρωτογενείς πηγές (έγγραφα της εποχής, επιστολές, μαρτυρίες) και δευτερογενείς (ερμηνείες από μεταγενέστερους ιστορικούς).
Η μελέτη απαιτεί επίσης τοποθέτηση των γεγονότων στο ιστορικό τους πλαίσιο. Ένα γεγονός, αποκομμένο από το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό περιβάλλον της εποχής του, χάνει το νόημά του και μπορεί εύκολα να παρερμηνευθεί. Ο μελετητής προσπαθεί να κατανοήσει τα αίτια και τις συνέπειες, αποφεύγοντας την «αναχρονιστική» κρίση, δηλαδή τη θέαση του παρελθόντος με βάση τα σημερινά πρότυπα και τις αξίες. Ωστόσο, ακόμα και η μελέτη έχει τα όριά της. Χωρίς μια σταθερή μεθοδολογία και μια δέσμευση στην αντικειμενικότητα, μπορεί να οδηγήσει σε επιλεκτική χρήση «βολικών» πηγών που ενισχύουν μια προϋπάρχουσα πεποίθηση.
Η επικίνδυνη τέχνη της ανάλυσης
Η ανάλυση είναι το τελευταίο και πιο περίπλοκο στάδιο της κατανόησης της Ιστορίας. Εδώ δεν αρκεί η απλή συλλογή και σύγκριση δεδομένων. Ο αναλυτής ερμηνεύει τα δεδομένα, συνδέει φαινομενικά ασύνδετα γεγονότα και εξάγει συμπεράσματα.
Όταν η ανάλυση γίνεται με εντιμότητα, φωτίζει άγνωστες πτυχές του παρελθόντος και μας βοηθά να κατανοήσουμε πώς οι παλιές αποφάσεις, οι συγκρούσεις και οι πολιτικές έχουν διαμορφώσει τον κόσμο στον οποίο ζούμε σήμερα. Μια τέτοια ανάλυση συνδέει το παρελθόν με το παρόν και αποτελεί απαραίτητο εργαλείο για την πρόοδο της ανθρώπινης γνώσης.
Δυστυχώς, η ανάλυση μπορεί να εκφυλιστεί σε ένα εργαλείο παραποίησης και προπαγάνδας. Όταν ο σκοπός του μελετητή είναι να υποστηρίξει την ιδεοληψία του, η ανάλυση χάνει την εγκυρότητά της. Σε αυτή την περίπτωση, η Ιστορία δεν είναι πλέον ένας χώρος αναζήτησης της αλήθειας, αλλά ένα οπλοστάσιο για να δικαιολογήσει συγκεκριμένες πολιτικές θέσεις, εθνικιστικές αφηγήσεις ή κοινωνικές θεωρίες. Τα γεγονότα επιλέγονται με βάση το πόσο «βολικά» είναι για την προκαθορισμένη θέση, οι πηγές αποσιωπούνται και τα συμπεράσματα είναι προαποφασισμένα.
Η ευθύνη του αναγνώστη
Εδώ βρίσκεται η μεγάλη παγίδα για τον μέσο αναγνώστη. Οι αναγνώστες της Ιστορίας είναι εν δυνάμει θύματα των παραποιητών και των προπαγανδιστών. Η παθητική κατανάλωση ιστορικών πληροφοριών τους αφήνει απροστάτευτους απέναντι σε διαστρεβλωμένες αφηγήσεις.
Η απάντηση, λοιπόν, δεν είναι να σταματήσουμε να διαβάζουμε Ιστορία. Αντίθετα, είναι να ανεβάσουμε τον πήχη της συμμετοχής μας. Πρέπει να μετατρέψουμε την απλή ανάγνωση σε συστηματική μελέτη και, τελικά, σε κριτική ανάλυση. Αυτό σημαίνει να: α) Αμφισβητούμε τις πηγές, ρωτώντας ποιος γράφει, πότε και γιατί. β) Αναζητούμε διαφορετικές οπτικές γωνίες για το ίδιο γεγονός. γ) Κατανοούμε ότι η Ιστορία δεν είναι ασπρόμαυρη, αλλά γεμάτη αποχρώσεις και αντιφάσεις.
Η Ιστορία μας ανήκει. Είναι η συλλογική μας μνήμη και, ως εκ τούτου, πρέπει να την προστατεύσουμε από όσους προσπαθούν να την αλλοιώσουν για τους δικούς τους σκοπούς. Ο μόνος τρόπος για να το πετύχουμε αυτό είναι να γίνουμε κριτικοί, απαιτητικοί και ενημερωμένοι πολίτες.
Γιατί οι απλοί αναγνώστες πέφτουν εύκολα στην παγίδα της ιδεολογικής προπαγάνδας
Οι απλοί αναγνώστες της Ιστορίας, αυτοί δηλαδή που αρκούνται στην επιφανειακή επαφή με το παρελθόν, αποτελούν εύκολο στόχο για τους ιδεοληπτικούς και τους προπαγανδιστές. Η ευκολία με την οποία παρασύρονται δεν οφείλεται σε έλλειψη νοημοσύνης, αλλά στην απουσία κριτικών εργαλείων και μεθοδολογίας. Ας δούμε γιατί συμβαίνει αυτό:
1 Η γοητεία της απλοποιημένης αφήγησης
Η προπαγάνδα λειτουργεί αποτελεσματικά επειδή προσφέρει απλές απαντήσεις σε σύνθετα ερωτήματα. Αντί για την πολυπλοκότητα των πραγματικών ιστορικών γεγονότων, οι ιδεοληπτικοί παρουσιάζουν μια ασπρόμαυρη αφήγηση, όπου υπάρχουν καθαροί «καλοί» και «κακοί». Αυτή η απλοποίηση είναι ιδιαίτερα ελκυστική για τον απλό αναγνώστη, ο οποίος δεν είναι εξοικειωμένος με τις αντιφάσεις, τις αποχρώσεις και τις πολλαπλές αιτίες που συνθέτουν την πραγματική Ιστορία. Η απουσία κριτικής σκέψης τον καθιστά ευάλωτο σε μια αφήγηση που εξηγεί τον κόσμο με όρους εύκολους στην κατανόηση.
2 Η δύναμη του συναισθηματικού χειρισμού
Οι ιδεολογικές αφηγήσεις σπάνια απευθύνονται στη λογική. Αντιθέτως, στοχεύουν στα συναισθήματα, όπως ο εθνικισμός, η περηφάνια, η αδικία ή το αίσθημα του ανήκειν. Ένας προπαγανδιστής μπορεί να επιλέξει να τονίσει μόνο τα γεγονότα που ενισχύουν την εικόνα ενός «θύματος» ή ενός «ήρωα» για να δημιουργήσει ένα ισχυρό συναισθηματικό αντίκτυπο. Ο απλός αναγνώστης, που δεν έχει την πειθαρχία να εξετάσει τα γεγονότα αντικειμενικά, είναι πιο πιθανό να επηρεαστεί από μια συγκινητική ή θυμωμένη αφήγηση παρά από μια ψύχραιμη, αναλυτική περιγραφή.
3 Η έλλειψη ιστορικών εργαλείων
Ο απλός αναγνώστης δεν διαθέτει τα μεθοδολογικά εργαλεία ενός ιστορικού. Δεν γνωρίζει πώς να: –Συγκρίνει πηγές: Αποδέχεται μία πηγή ως απόλυτη αλήθεια χωρίς να αναζητήσει εναλλακτικές ή αντίθετες μαρτυρίες. –Αξιολογήσει την αξιοπιστία: Δεν ελέγχει ποιος είναι ο συγγραφέας, ποια είναι τα κίνητρά του ή πότε γράφτηκε το κείμενο. –Τοποθετήσει τα γεγονότα στο πλαίσιό τους: Απομονώνει ένα γεγονός από την εποχή του, με αποτέλεσμα να το παρερμηνεύει με βάση τις σημερινές αξίες και αντιλήψεις.
Αυτή η απουσία εργαλείων τον αφήνει ανυπεράσπιστο απέναντι σε επιλεκτικά στοιχεία, εσφαλμένες ερμηνείες και απόκρυψη κρίσιμων πληροφοριών.
4 Η παγίδα της επιβεβαίωσης
Ο ανθρώπινος νους έχει την τάση να αναζητά και να αποδέχεται πληροφορίες που επιβεβαιώνουν τις υπάρχουσες πεποιθήσεις του. Αυτό το φαινόμενο, γνωστό ως μεροληψία επιβεβαίωσης (confirmation bias), είναι ένας ισχυρός σύμμαχος της προπαγάνδας. Οι ιδεολήπτικοι γνωρίζουν πολύ καλά πώς να δημιουργήσουν αφηγήσεις που ταιριάζουν με τις προϋπάρχουσες απόψεις του κοινού τους. Ο απλός αναγνώστης, αντί να εξετάσει κριτικά την πληροφορία, την αποδέχεται ως επιβεβαίωση της κοσμοθεωρίας του, ενισχύοντας έτσι τον φαύλο κύκλο της προπαγάνδας.
Εν κατακλείδι για να αντισταθεί κανείς στην ιδεολογική προπαγάνδα, πρέπει να μετακινηθεί από τον ρόλο του παθητικού αναγνώστη σε αυτόν του ενεργού μελετητή. Αυτό σημαίνει όχι μόνο να διαβάζει, αλλά και να αμφισβητεί, να συγκρίνει και να αναλύει. Η Ιστορία δεν είναι απλώς μια αφήγηση, αλλά ένα πεδίο κριτικής μάθησης. Η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης είναι η μόνη ασπίδα απέναντι σε όσους επιδιώκουν να παραχαράξουν το παρελθόν για να χειραγωγήσουν το παρόν.
Γράφει ο συγγραφέας Αντώνης Αντωνιάδης
