Την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς στα Γιάννενα γιορτάζονται οι «Τζαμάλες» ένα έθιμο που χάνεται στα βάθη των αιώνων.
Οι Τζαμάλες είναι μεγάλες φωτιές, όπου οι μεταμφιεσμένοι χορεύουν σε διπλές και τριπλές σειρές γύρω τους. Ξεκινάνε το βράδυ της Κυριακής της Τυρινής με το άναμμα μεγάλης φωτιάς σε κάθε γειτονιά των Ιωαννίνων με χορούς, τραγούδια,
«…έρχεται ο σιδηρόδρομος με όλα του τα βαγόνια
Σέρνει βαγόνια δώδεκα με ρόδες ασημένιες.
Σέρνει και την αγάπη μου στο μεσιανό βαγόνι…»
άφθονα κεράσματα και ζεστή φασολάδα γύρω από τις φλόγες μέχρι το πρωί της Καθαράς Δευτέρας.
Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση στηρίζεται στην αρχέγονη πίστη της δύναμης που έχει η φωτιά να «ξορκίζει» το κακό. Πρόκειται για μια ιεροτελεστία εξαγνισμού, η οποία ανάλογα με τις καταστάσεις της κάθε εποχής, αποκτά και συμβολισμό. Έως το 1913, που ελευθερώθηκαν τα Ιωάννινα από τον Τουρκικό ζυγό, η φωτιά που σιγόκαιγε στις γειτονιές εξέφραζε την επιθυμία των σκλαβωμένων για λευτεριά. Μάλιστα, για την τέλεση του εθίμου, έπρεπε να δοθεί ειδική άδεια από την Τουρκική διοίκηση της πόλης.
Η λέξη «τζαμάλα» παραμένει ανερμήνευτη. Άλλοι τη θέλουν αρβανίτικη και άλλοι τουρκική. Σύμφωνα με τον λογογράφο Θοδωρή Σαμαρά, ο οποίος είχε κάνει έρευνα για την ετυμολογία της λέξης τζαμάλα: «… και η λέξη τζαμάλα, συνειρμικά συγγενεύει με τη δαμάλα, λέξη αρχαία ελληνική, δηλαδή χοντροκαμωμένη… Στα μάτια ενός σύγχρονου παρατηρητή, τα επίθετα αυτά δεν είναι διόλου άτοπα. Κάθε μια από αυτές τις συνοικιακές φωτιές, που καίνε τόσο πολλά και χοντρά κούτσουρα, είναι… δαμάλα -χοντροκαμωμένη! Πρόκειται για κούτσουρα με τέτοιες συνήθως διαστάσεις, που τα σηκώνουν δυο-δυο οι άντρες για να τα ρίξουν στη φωτιά…».
Άλλη εκδοχή, βασισμένοι κυρίως στο γενικό έθιμο της Τζαμάλας που σε άλλες πόλεις αφορά και μεταμφιέσεις λέει ότι η λέξη Τζαμάλα προέρχεται από την αντίστοιχη αραβική λέξη η οποία σημαίνει καμήλα. Γι’ αυτό, ιστορικά, στα λαϊκά δρώμενα του εθίμου της Τζαμάλας σε πολλές πόλεις της Ελλάδας, τα οποία αποτελούν επί της ουσίας, μορφές λαϊκού θεάτρου, απαντά πάντοτε η μεταμφίεση της καμήλας με μόνιμο συνοδό τον τζαμαλάρη. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, στα Γιάννενα επικράτησε η λέξη Τζαμάλα για τις φωτιές.
Θαύμα που είδα ένα Σαββάτο
σʼ έναν πλάτανο από κάτω
επαντρεύαν έναν γέρο
εκατό χρονών τον ξέρω
και του δίναν κοριτσάκι
δεκαοχτώ χρονών τσουπράκι…
Καθοριστικός παράγοντας στην παρ’ ολίγο εξάλειψη του αυθόρμητου γλεντιού γύρω από τη φωτιά ήταν τα χρόνια της εφταετίας, τότε που απαγορεύονταν δημόσιες συγκεντρώσεις πάνω από πέντε άτομα. Αυτό είχε σαν συνέπεια από το 1968 μέχρι και το 1974 να μη ανάβουν οι τζαμάλες στα Γιάννινα, να χαθούν από την ζωή οι στυλοβάτες του γλεντιού και να ατονήσει το έθιμο. Τα τελευταία χρόνια το έθιμο αναβιώνει δυναμικά. Φέτος στα Γιάννενα θα ανάψουν, την Κυριακή της Αποκριάς, οι τζαμάλες σε πάνω από 50 σημεία. Καλή διασκέδαση σε όσους και όσες θα έχουν την τύχη να είναι παρόντες και παρούσες.
Καλές Αποκριές!!! Καλή Σαρακοστή!!!
*** Η φωτογραφία είναι του Γιαννιώτη Μιχάλη Βακάρου
16.3.2024
