Το βιβλίο «Εκεί που ανθίζουν οι στάχτες» δεν είναι απλώς ένα
ιστορικό μυθιστόρημα. Είναι μια διανοητική πρόκληση να
διαβάσουμε ξανά τον άνθρωπο μέσα στον χρόνο, να εξετάσουμε
τη σχέση του με την Ιστορία, με την ελευθερία.
Το βιβλίο διατρέχει μια θεμελιώδη υπαρξιακή αγωνία: τι
απομένει από τον άνθρωπο όταν η ιστορία μετατρέπεται σε
φωτιά;
Στο έργο συναντούμε οξείες αντιθέσεις: τη γαλήνη των
ανθρώπων και τη βία της ιστορίας· την αθωότητα του έρωτα και
την κτηνωδία του φασισμού· το φως της Κρήτης και το σκοτάδι
της Ευρώπης που φλέγεται. Στον πλατωνικό στοχασμό, όλες
αυτές οι αντιθέσεις είναι εκφάνσεις της πάλης ανάμεσα στο
όντως ον και στο φαινόμενο. Ο έρωτας του Αγγελή και της
Ηλέκτρας ενσαρκώνει την αρχαία ελληνική αντίληψη ότι το
ἔρως δεν είναι μόνο συναίσθημα· είναι δύναμη σύμφυτη με την
κοσμική αρμονία, κατά τον Πλάτωνα. Είναι η ίδια ενέργεια που
«συνδέει τα διεστώτα» και επιτρέπει στον κόσμο να
συνεχίζεται, ακόμα και όταν η βαρβαρότητα απειλεί να τον
καταλύσει.
Η σχέση τους δεν είναι μόνο προσωπική· είναι συμμετοχή στο
αγαθό, στο φως, στην αρμονία. Απέναντι σ’ αυτή την ιδεατή
τάξη του κόσμου, ο πόλεμος αποτελεί την έκπτωση, το χάος,
την είσοδο της σκιάς στο πεδίο του φωτός. Το βιβλίο
αποτυπώνει ακριβώς αυτή την πλατωνική διαλεκτική του φωτός
και του σκότους, δίνοντας νόημα στα γεγονότα με τρόπο που
ξεπερνά την ιστορική αφήγηση.
Ο Νίτσε πίστευε βαθιά πως ο άνθρωπος οφείλει να υπερβεί τον
φόβο, την αδράνεια, την παραίτηση· να μεταμορφωθεί σε
πνεύμα δημιουργικό, ικανό να πει το μεγάλο «Ναι στη ζωή»,
ακόμη κι όταν η ζωή μοιάζει αβάσταχτη.
Στο βιβλίο, το κρητικό τοπίο και ο χαρακτήρας των ανθρώπων
διαθέτουν αυτή τη νιτσεϊκή υπερβατική ζωτικότητα. Ο παπα-
Αντώνης φέρει μέσα του, επίσης, την παράδοση του
Σωκρατικού λόγου: την ανάγκη για εσωτερική αυτογνωσία, για
σταθερότητα σε καιρούς που όλα κλονίζονται. Με τη γαλήνια
αξιοπρέπεια και την εσωτερική σταθερότητα, εκπροσωπεί έναν
τύπο ανθρώπου που δεν καταρρέει· αντιστέκεται με την ηθική
δύναμη του πνεύματος.
Με τον τρόπο του, ο παπα-Αντώνης μας θυμίζει τη στωική
εντολή του Επίκτητου: «Ου τα πράγματα ταράσσει τους
ανθρώπους, αλλά τα περί των πραγμάτων δόγματα.»
Ακόμη και η καθημερινότητα –το ψωμί, οι γιορτές, οι σχέσεις, η
κοινότητα– αναδεικνύονται ως αναχώματα απέναντι στην
παρακμή.
Απέναντι στον νιτσεϊκό «άνθρωπο της θέλησης», όμως,
στέκεται ο άλλος άνθρωπος, εκείνος που ενσαρκώνει η
φασιστική ιδεολογία: ο άνθρωπος της ωμής δύναμης, της
επιβολής, της αποϊεροποίησης της ζωής. Το βιβλίο με τους
ήρωες του δημιουργεί μια μικρή εξέγερση απέναντι σε αυτή τη
βαρβαρότητα.
Η διανοήτρια Χάνα Άρεντ μας δίδαξε πως το κακό συχνά δεν
έχει το πρόσωπο ενός δαίμονα, αλλά ενός γραναζιού, ενός
μηχανισμού, μιας συστηματικής απανθρωποποίησης.
Ο τορπιλισμός της «Έλλης» αναδεικνύεται ως το σημείο τομής
που αποκαλύπτει τη θρασύτητα του επεκτατισμού, τον κυνισμό
του φασισμού. Από εκείνη τη στιγμή η κοινωνία παύει να ζει
στην αυταπάτη μιας αποστασιοποιημένης ειρήνης και
εισέρχεται στη συνειδητοποίηση ότι η βαρβαρότητα δεν
εισβάλλει μόνο στα σύνορα· εισβάλλει στα σπίτια, στις
οικογένειες, στα όνειρα των ανθρώπων.
Η συγγραφέας, μέσα από ευαίσθητες σκηνές, αναδεικνύει την
άποψη πως η αντίσταση στον ολοκληρωτισμό δεν είναι μόνο
πολιτική πράξη, αλλά και πράξη ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
Ο διανοητής Πολ Ρικέρ τόνισε πως ο άνθρωπος είναι ένα «ον
αφηγηματικό». Μέσα από τις ιστορίες που λέει για τον εαυτό
του και την κοινότητά του διαμορφώνει την ταυτότητά του.
Το βιβλίο αυτό λειτουργεί ουσιαστικά ως ενεργοποιητής της
συλλογικής μνήμης. Με κάθε σκηνή, με κάθε διάλογο, με κάθε
έθιμο, η συγγραφέας συγκροτεί την ιστορία ενός λαού που δεν
επιβιώνει απλώς· νοηματοδοτεί την ύπαρξή του μέσα από τις
λέξεις, τις μνήμες και τις παραδόσεις του.
Η Κρήτη δεν είναι τόπος· είναι ιστορία. Και μέσω αυτής της
ιστορίας, ο λαός διασώζει την ταυτότητά του σε εποχές
αποδιοργάνωσης.
Ο Σαρτρ μας θυμίζει πως ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να
είναι ελεύθερος, ακόμη και μέσα στο ασφυκτικό πλαίσιο της
ιστορίας.
Ο Αγγελής, ένας ερωτευμένος νέος που μπαίνει ξαφνικά στον
στρατό, γίνεται ένα τρανταχτό παράδειγμα: εκεί που η μοίρα
μοιάζει να επιβάλλει τα πάντα, εκεί ακριβώς γεννιέται η
ελευθερία της επιλογής· η επιλογή της αντοχής, της αφοσίωσης,
της πίστης, της αξιοπρέπειας.
Το βιβλίο είναι βαθιά υπαρξιακό χωρίς να το διακηρύσσει.
Το ερώτημα που αιωρείται είναι Σαρτρικό: Τι σημαίνει να είσαι
άνθρωπος όταν όλα γύρω σου επιβάλλουν να πάψεις να είσαι;
Η κοινωνιολογία διδάσκει πως σε περιόδους κρίσης, η
συλλογική συνοχή γίνεται η σημαντικότερη μορφή επιβίωσης.
Στο έργο, η κοινότητα λειτουργεί βασισμένη στην κοινωνική
αλληλεγγύη.
Η εκκλησία, η πλατεία, το καφενείο, τα έθιμα, οι τελετές· όλα
αποτελούν μικρούς μηχανισμούς συνοχής που προστατεύουν
την κοινωνία από τη διάλυση.
Η κοινωνική συνοχή της κρητικής κοινότητας γίνεται σύμβολο:
ότι ο φασισμός, όσο σιδερένιος κι αν δείχνει, δεν μπορεί να
νικήσει έναν λαό που διατηρεί τον ανθρωπισμό του.
Η συλλογικότητα, λοιπόν, δεν είναι διακοσμητικό φόντο· είναι
η αντιβία απέναντι στη βαρβαρότητα. Η κοινότητα λειτουργεί
ως θώρακας απέναντι στο άδικο. Οι απλοί άνθρωποι –ο παπάς,
ο καντηλανάφτης, ο μπαρμπέρης, οι γεωργοί– γίνονται οι
πραγματικοί φύλακες της δημοκρατικής ηθικής.
Το έργο έχει έντονη πολιτική φόρτιση, όχι κομματική, αλλά
βαθιά ηθικοπολιτική. Αναδεικνύει τον φασισμό ως τρόπο
σκέψης που περιφρονεί την ανθρώπινη ζωή και τη δημοκρατική
αξιοπρέπεια.
Η συγγραφέας αφήνει να γίνει σαφές ότι:
-Η αυταρχική εξουσία δεν ανθεί μόνη της· γεννιέται από τον
φόβο και την παραπληροφόρηση.
-Ο λαός αντιστέκεται όταν έχει μνήμη, ενότητα και πολιτισμό.
-Η δημοκρατία δεν είναι δεδομένη· απαιτεί διαρκή
επικαιροποίηση και εγρήγορση.
Το βιβλίο είναι μια υπενθύμιση ότι η ελευθερία είναι πάντα υπό
διαπραγμάτευση. Κι ότι ο φασισμός δεν επιστρέφει με τανκς·
επιστρέφει με τη λήθη, την αδράνεια, τη διάσπαση.
Το έργο ισορροπεί αριστοτεχνικά ανάμεσα σε δυο μεγάλες
δυνάμεις: τη μοίρα που επιβάλλεται και την ελευθερία που
παλεύει.
Το «Εκεί που ανθίζουν οι στάχτες» είναι ένα έργο που
υπενθυμίζει με φιλοσοφική οξύτητα, κοινωνιολογική
ευαισθησία και πολιτική εντιμότητα πως ο άνθρωπος δεν
γεννιέται μόνο για να υπομείνει, αλλά και για να δημιουργήσει·
να αντισταθεί, να αγαπήσει, να σταθεί όρθιος.
Μας θυμίζει την αλήθεια του Πλάτωνα, την εσωτερική δύναμη
του Σωκράτη, την εξέγερση του Νίτσε, την ευθύνη της Άρεντ,
τη μνήμη του Ρικέρ, την ελευθερία του Σαρτρ. Και πάνω απ’
όλα, μας θυμίζει την αλήθεια του λαού: ότι ακόμη και όταν όλα
γύρω γίνονται στάχτη, ο άνθρωπος μπορεί να ανθίσει.
Η δύναμη του βιβλίου δεν περιορίζεται όμως στο παρελθόν.
Λειτουργεί ως καθρέφτης της εποχής μας. Ζούμε σε έναν κόσμο
ξανά αβέβαιο. Πολέμοι, προσφυγιά, άνοδος αυταρχικών
ιδεολογιών, κοινωνική ανασφάλεια, οικονομική κρίση,
οικολογική κρίση – στοιχεία που κάνουν τον σύγχρονο άνθρωπο
να αισθάνεται ξένος μέσα στον ίδιο του τον κόσμο.
Αυτό το βιβλίο καθρεφτίζει μια μεγάλη αλήθεια: ότι η
ανθρώπινη κοινωνία διασώζεται μόνο όταν κρατήσει ζωντανά
τα θεμέλια της: την αλληλεγγύη, τη δικαιοσύνη, τον σεβασμό,
την αγάπη, την κοινότητα. Μας δείχνει ακόμη ότι κι όταν η
μοίρα μοιάζει να καίει τα πάντα, τα άνθη της ελπίδας και της
αξιοπρέπειας μπορούν να φυτρώσουν μέσα από τις στάχτες.
Όχι γιατί ο κόσμος γίνεται ξαφνικά καλύτερος. Αλλά επειδή ο
άνθρωπος, όταν παραμένει άνθρωπος, δηλαδή όταν θυμάται
ποιος είναι, τι οφείλει στους άλλους, γίνεται ο ίδιος ο σπόρος
της αναγέννησης.
Παναγιώτα Μπλέτα – Συγγραφέας, Διανοήτρια
1.12.2025
